په دې مقاله کې د مالیې پر مفهوم، اقتصادي ارزښت او د مالیاتو ډولونه باندې بشپړ بحث شوی دی. که غواړئ پوه شئ چې مستقیم او غیر مستقیم مالیات څه دي او دولت یې څنګه راټولوي، دا لیکنه حتماً ولولئ.
مالیات د حکومتونو لپاره یوه له اصلي او حیاتي وسیلو څخه ګڼل کیږي ترڅو وکولای شي د هیواد د چلولو لپاره اړینې مالي سرچینې برابرې کړي. دولتونه د همدې راټولو شویو پیسو پر مټ عامه خدمتونه وړاندې کوي او لویې پرمختیایي پروژې پلې کوي. په ساده اصطلاح، مالیات هغه اجباري تادیات دي چې افراد او سوداګریز شرکتونه یې دولت ته ورکوي. په هر هیواد کې د اقتصاد د څرخ د ساتلو لپاره مالیه حیاتي رول لري او پرته له دې، دولتونه نشي کولای خپل لګښتونه پوره کړي. په دې مقاله کې به موږ د مالیې پر مفهوم، په اقتصاد کې د هغې پر اهمیت او په ځانګړي توګه د مالیاتو ډولونه وڅیړو.
د مالیاتو ډولونه او د مالیاتو مفهوم
مالیات هغو اجباري او نه ستنیدونکو تادیاتو ته ویل کیږي چې دولتونه یې د قانون له مخې له افرادو، شرکتونو او نورو اقتصادي ادارو څخه ترلاسه کوي. دا پیسې د دې لپاره راټولیږي چې عامه لګښتونه او ټولنیز خدمتونه تمویل کړي. په دې خدمتونو کې د ښوونې او روزنې سیسټم (مکتبونه او پوهنتونونه)، روغتیايي اسانتیاوې (روغتونونه)، د هیواد امنیت او دفاع، او د زیربناوو (لکه سړکونه او پلونه) جوړول شامل دي.
مالیات د ځانګړو قوانینو او مقرراتو پراساس ټاکل کیږي او نرخونه یې د مالیې د ډول او د هیواد د اقتصادي شرایطو له مخې توپیر لري. هیڅوک نشي کولای له دې قانوني مکلفیت څخه سرغړونه وکړي، ځکه دا د یو هیواد د پایښت او پرمختګ ضامن دی.
د مالیاتو ډولونه کوم دي؟
کله چې موږ د مالیاتي سیسټم په اړه خبرې کوو، تر ټولو مهمه برخه د هغې د کټګوریو پیژندل دي. په عمومي توګه، د مالیاتو ډولونه په دوو اصلي برخو ویشل کیږي: مستقیم مالیات او غیر مستقیم مالیات. هر یو یې خپل ځانګړي قوانین او د راټولولو میتودونه لري.
۱. مستقیم مالیات
مستقیم مالیات هغه دي چې په نیغه توګه د شخص یا شرکت له عاید یا شتمنۍ څخه اخیستل کیږي. دا پیسې په مستقیم ډول دولت ته ورکول کیږي.
د عاید مالیه (Income Tax): دا د مستقیمو مالیاتو تر ټولو عام ډول دی چې د افرادو او شرکتونو پر عاید وضع کیږي. د دې مالیې نرخ معمولاً تصاعدي وي؛ په دې معنی چې هرڅومره چې د یو چا عاید زیاتیږي، د مالیې سلنه هم لوړیږي. دا طریقه د عدالت د تامین لپاره کارول کیږي.
د شتمنۍ مالیه (Property Tax): دا مالیه د افرادو او شرکتونو په شتمنیو لکه ځمکو، کورونو، ودانیو، موټرو او نورو پانګو باندې لګول کیږي.
۲. غیر مستقیم مالیات؛ د مالیاتو ډولونه بله مهمه برخه
غیر مستقیم مالیات هغه دي چې په نیغه توګه له اشخاصو نه اخیستل کیږي، بلکې د توکو او خدماتو د اخیستلو پر مهال ورکول کیږي. په حقیقت کې، دا مالیه د توکو په قیمت کې شامله وي.
د ارزښت زیاتوالي مالیه (VAT): دا د توکو او خدماتو په مصرف باندې لګول کیږي. کله چې یو شی له تولید څخه تر مصرف پورې مختلف پړاوونه وهي، په هر پړاو کې چې ارزښت ورزیاتیږي، مالیه پرې وضع کیږي. دا معمولاً د توکو د قیمت یوه ځانګړې فیصدي وي.
د پلور مالیه (Sales Tax): دا د ارزښت زیاتوالي مالیې ته ورته ده، خو معمولاً یوازې د وروستي پلور پر مهال (مثلاً په پرچون پلورنځیو کې) له پیرودونکي څخه اخیستل کیږي.
تعرفې او ګمرکي محصول: دا هغه مالیات دي چې هیواد ته د واردیدونکو او یا له هیواد څخه د صادریدونکو توکو او خدماتو باندې وضع کیږي.
په اقتصاد کې د مالیاتو ارزښت او اغیزې
د د مالیاتو ډولونه او د هغوی مدیریت په اقتصاد کې ژورې اغیزې لري. دولتونه له مالیې څخه نه یوازې د پیسو ګټلو لپاره، بلکې د ټولنې د نظم او عدالت لپاره هم کار اخلي.
۱. د عامه لګښتونو تمویل:
لکه څنګه چې مخکې یادونه وشوه، مالیات د دولت د عاید اصلي سرچینه ده. که مالیه نه وي، دولت نشي کولای پولیسو ته معاش ورکړي، ښوونکي وګماري یا روغتونونه اکمال کړي.
۲. د عاید بیا ویش او د نابرابرۍ کمول:
مالیات د ټولنیز عدالت یوه مهمه وسیله ده. د تصاعدي مالیاتو له لارې، دولت له شتمنو خلکو څخه ډیره مالیه اخلي او دا پیسې د بې وزلو خلکو لپاره په عامه خدماتو او مرستو لګوي. دا کار په ټولنه کې د طبقاتي واټن د کمیدو لامل کیږي.
۳. د اقتصاد کنټرول او مدیریت:
دولتونه مالیات د یوې اقتصادي وسیلې په توګه کاروي. د مثال په توګه، په هغو وختونو کې چې په بازار کې رکود (کم کاري) وي، دولت ممکن مالیات کم کړي ترڅو خلک ډیرې پیسې مصرف کړي او اقتصاد په حرکت راشي. برعکس، کله چې انفلاسیون (قیمتونه) ډیر لوړ شي، د مالیاتو لوړول کولای شي د پیسو جریان کنټرول کړي.
۴. د ګټورو اقتصادي کړنو هڅول:
دولتونه کولای شي د مالیاتي معافیتونو له لارې خلک ځانګړو کارونو ته وهڅوي. مثلاً، که یو شرکت په ساینسي څیړنو یا نویو ټیکنالوژیو پانګونه وکړي، دولت ورته د مالیې تخفیف ورکوي ترڅو نوښت او پرمختګ رامنځته شي.
مالیاتي ننګونې
سره له دې چې مالیات ډیر مهم دي، خو د پلي کولو په برخه کې یې ډیرې ننګونې هم شتون لري. په دې کې تر ټولو لویه ستونزه “مالیاتي تیښته” ده، چیرې چې ځینې خلک یا شرکتونه خپل اصلي عاید پټوي. همدارنګه د مالیاتي قوانینو پیچلتیا او د خلکو مقاومت هم بله ستونزه ده. که چیرې د مالیې کچه ډیره لوړه وي، دا کیدای شي په اقتصادي وده منفي اغیزه وکړي او پانګوال زړه تورې کړي.
مالیات د یو هیواد د وینې رګونه دي. دا د عامه لګښتونو د تمویل، د شتمنۍ د عادلانه ویش، او د اقتصاد د مدیریت لپاره حیاتي وسیله ده. د د مالیاتو ډولونه (مستقیم او غیر مستقیم) هر یو خپل ځانګړی رول لري. د دې لپاره چې یو هیواد پرمختګ وکړي، دولتونه باید یو شفاف او عادلانه مالیاتي سیسټم ولري، ترڅو له یوې خوا اړین عواید ترلاسه کړي او له بلې خوا په خلکو او سوداګرو بې ځایه فشار را نولي. د قوانینو ساده کول او د خلکو هڅول د یو بریالي مالیاتي سیسټم کیلي ده.
